„By zacząć sztukę, stworzyć dzieło, potrzeba męki, trudu, pasji, bólu, skarg, żalu, smętku, lęku, grozy, litości”
Stanisław Wyspiański
Prace Stanisława Wyspiańskiego w zbiorach Muzeum
Dramatopisarz, poeta, inscenizator, twórca nowoczesnego teatru polskiego. Urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie, zmarł 28 listopada 1907 roku tamże.
Dorastał w Krakowie końca XIX wieku, należącym wówczas do Monarchii Austro-Węgierskiej. Miejsce i środowisko, w jakim się wychował, w znacznej mierze ukształtowało jego sposób myślenia i wyobraźnię artystyczną. Ojciec Wyspiańskiego, Franciszek, był rzeźbiarzem. Jego pracownia znajdowała się u podnóża wzgórza wawelskiego z katedrą, pełną pamiątek dawnej świetności nieistniejącego państwa polskiego, i zamkiem królewskim, zmienionym wówczas na koszary, w których stacjonowało wojsko austriackie. Stanisław uczył się w funkcjonującym nieprzerwanie do dzisiaj gimnazjum św. Anny. Wśród jego kolegów szkolnych było wiele osób, które później odegrały dużą rolę w życiu kulturalnym Krakowa - Józef Mehoffer, Lucjan Rydel, Stanisław Estreicher. Nauka w gimnazjum była dwujęzyczna, dzięki temu uczniowie otrzymali również gruntowne wprowadzenie w język, literaturę i kulturę niemiecką. Klasyczne gimnazjum dawało też znakomitą wiedzę o antyku, odwołania do wątków antycznych będą później stale obecne w twórczości Wyspiańskiego. Kraków - dawna stolica wielkiego niegdyś kraju, sprowadzona do roli niewielkiego, podrzędnego miasta niezamożnej prowincji - był miejscem magicznym, znaczącym jako punkt odniesienia i wyzwanie dla świadomości Polaków końca XIX wieku. Specyfika tego miasta kształtowała niejednoznaczny, złożony stosunek do historii. Z jednej strony z pompą celebrowano w nim tradycję i czczono pamiątki przeszłości. Z drugiej - na Uniwersytecie Jagiellońskim powstało środowisko historyków poddających krytycznej rewizji wyobrażenia Polaków o własnych dziejach, wskazujących na źródła późniejszych klęsk i współczesnych zachowań społecznych. Kraków stał się również miejscem narodzin polskiego modernizmu.
Po maturze Wyspiański studiował malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych u Jana Matejki, twórcy wielkich płócien historycznych. Zapisał się też na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Już jako student razem z kolegami pracował przy renowacji Kościoła Mariackiego, podczas wakacyjnych podróży po Galicji i Kielecczyźnie pomagał w inwentaryzowaniu i opisywaniu zabytków. Zaowocowało to odkryciem w Krużlowej na Podkarpaciu drewnianego posągu Matki Boskiej z XV wieku (obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie: "Madonna z Krużlowej"). Z pewnością nauczyło go to również bardziej osobistego patrzenia na dziedzictwo przeszłości, uwrażliwiło na szczegół, konkret dzieła plastycznego. Specyficzną cechą wyobraźni Wyspiańskiego było traktowanie zarówno oglądanych, jak i opracowywanych dzieł plastycznych jako zatrzymanego fragmentu wydarzenia, którego są utrwalonym śladem. Toteż patrząc na obraz, rzeźbę, a nawet na pomnik architektury, dopowiadał własną historię, jaką starał się z nich wyczytać, dramatyzował, uruchamiał to, co w plastyce z zasady jest statyczne. Wyspiański już od szkolnych lat fascynował się teatrem, mógł oglądać na krakowskiej scenie najwybitniejszych wówczas aktorów polskich (m. in. Helenę Modrzejewską), sam brał udział w przedstawieniach amatorskich. Kształtujący się właśnie w tych latach modernizm rozwijał wrażliwość na współistnienie różnych dziedzin sztuki, ich wzajemne oddziaływanie. Studiując malarstwo Wyspiański równocześnie próbował pisać drobne fragmenty liryczne, ale także scenki dramatyczne, często komentujące jego własne projekty plastyczne - np. komponując witraż dla katedry lwowskiej pisał "Królową Polskiej Korony". Po latach, kiedy już jako dojrzały twórca projektował cykl (niezrealizowanych) witraży dla Katedry Wawelskiej, równocześnie pisał poematy poświęcone przedstawionym na nich postaciom historycznym.
W 1890 roku wyjechał za granicę przez Wiedeń, Wenecję, Padwę, Weronę, Mantuę, Mediolan, Como, Lucernę, Bazyleę do Paryża, gdzie zatrzymał się na jakiś czas, zwiedził katedrę w Saint-Denis. Wracał do Polski szlakiem najsłynniejszych katedr gotyckich - Chartres, Rouen, Amiens, Laon, Reims, Strasburg, dalej szlakiem katedr romańskich do Norymbergii. Potem jechał przez miasta niemieckie, gdzie w teatrach oglądał przedstawienia Goethego, Webera, Wagnera i Shakespeare'a. Z tej podróży Wyspiański wysyłał bardzo szczegółowe listy do przyjaciół (przede wszystkim do Lucjana Rydla), które razem z "Notatnikiem z podróży po Francji" miały stać się później materiałem dla przygotowywanej i nie opublikowanej rozprawy o wielkich katedrach francuskich. W maju 1891 roku przez Austrię i Szwajcarię wyjechał na dalsze studia do Paryża, gdzie nie przyjęty do École des Beaux Arts zaczął malować w jednej z paryskich pracowni (tzw. Akademii Colarossi). W tym mieście spędził z przerwami ponad trzy lata, ostatecznie wrócił do Krakowa we wrześniu 1894. Zachwycał się przedstawieniami Comédie Française, bywał też w innych teatrach. Tam, poza tym, że malował obrazy, zaczął pisać dramaty i libretta oper, podejmujące oglądane z perspektywy końca wieku zagadnienia historyczne bądź mitologiczne. Studia za granicą wprowadziły go w świat najnowszych prądów estetycznych (obejmujących także nowoczesne rozumienie sztuki użytkowej), dały znajomość różnorodnych estetyk europejskiego teatru, ale przede wszystkim przyczyniły się do odkrycia gotyku, fenomenu katedry jako dzieła pełnego, najdoskonalszego wyrazu swojej epoki. Od tej pory towarzyszy Wyspiańskiemu myśl o konieczności stworzenia właśnie takiego dzieła totalnego, które jak katedra gotycka zdołałoby ogarnąć całe doświadczenie historii i współczesności.
Wyspiański uprawiał bardzo różne dziedziny sztuki, realizowane z wielką odwagą i rozmachem - sporządzał plany renowacji zabytków, przede wszystkim Zamku Królewskiego na Wawelu, komponował polichromię i monumentalne witraże do krakowskiego kościoła Franciszkanów oraz opracowywał szatę graficzną skupiającego modernistycznych autorów literackiego pisma "Życie", malował obrazy i projektował meble, pisał dramaty i przygotowywał plany scenografii dla Teatru Miejskiego w Krakowie. Pracował szybko i niezwykle intensywnie - jego bardzo różnorodna spuścizna powstawała zaledwie w ciągu kilkunastu lat twórczego życia; wiele planów plastycznych nie doczekało się realizacji, na scenę trafiła tylko część napisanych dramatów.
Maria Prussak, marzec 2006
Kalendarium życia i twórczości Stanisława Wyspiańskiego
- 1869
W Krakowie, 15 stycznia 1869 urodził się Stanisław Mateusz Ignacy Wyspiański, syn Marii z Rogowskich i Franciszka Wyspiańskiego.
- 1873
Rodzina Wyspiańskich zamieszkała nieopodal Wawelu, przy ul. Kanoniczej 25, w domu Długosza, w którym Franciszek miał pracownię rzeźbiarską.
- 1875
Stanisław Wyspiański rozpoczął naukę w Szkole Ćwiczeń mieszczącej się w Pałacu Larischa przy ul. Franciszkańskiej.
- 1876
18 sierpnia 1876 zmarła Maria Wyspiańska, matka Stanisława.
- 1879
Stanisław kontynuował naukę w Gimnazjum św. Anny tzw. Collegium Nowodworskiego, sygnałem pierwszych oznaki zainteresowań malarskich jest najwcześniejszy szkicownik.
- 1880
Ciotka, siostra matki artysty, Joanna Stankiewiczowa, z mężem przejęli opiekę nad osieroconym gimnazjalistą, który zamieszkał z nimi przy ul. Kopernika, później przy ul. Zacisze. Zaprzyjaźniony z wujostwem Jan Matejko udzielał mu wówczas pierwszych wskazówek artystycznych.
- 1884
Z uwagi na swe uzdolnienia został przyjęty do Oddziału Rysunków w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie jako słuchacz nadzwyczajny.
- 1887
Po zdaniu matury miejscem jego pierwszych samodzielnych doznań i oczarowań artystycznych była podróż krajoznawcza po Galicji wschodniej. Zwiedzając zabytki Lwowa, Drohobycza, Rohatyna, Stanisławowa, Bohorodczan, Halicza szkicował je i notował wrażenia.
Od października rozpoczął regularne studia w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych w Oddziale Rysunku i równocześnie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytety Jagiellońskiego jako słuchacz historii sztuki, historii klasycznej. Uczestniczył wówczas aktywnie w życiu naukowym uczelni.
- 1889
Otrzymał stypendium Prezydenta miasta Krakowa oraz Wydziału Krajowego na studia zagraniczne.
Pod kierunkiem prof. Władysława Łuszczkiewicza odbył wycieczkę artystyczną na Podkarpacie, skąd prócz rysunków zwiedzanych zabytków przywiózł z Krużlowej figurę późnogotyckiej Madonny i ofiarował do Muzeum Narodowego. Na życzenie Jana Matejki rozpoczął pracę w bazylice Mariackiej jako pomocnik techniczny i realizator wzorów mistrza do polichromii ściennej.
- 1890
Od marca do września odbył podróż artystyczną po Europie śladem sztuki średniowiecznej udokumentowanej w szkicownikach i relacjonowanej w listach do przyjaciół.
- 1891
W maju rozpoczął studia w Paryżu w Akademii Colarossiego. Przygotowywał projekt dekoracji praskiego Rudolfinum, interesował się teatrem, pisał dramat "Daniel".
- 1892
Nadal w Paryżu (do września). Wraz z Józefem Mehofferem opracowywał projekt okna mariackiego do kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie. Podobnie jak Mehoffer przygotował konkursowy projekt kurtyny dla krakowskiego Teatru Miejskiego. Napisał dramat "Wanda" i rozpoczął pisanie "Legendy I".
Jego pobyt we Lwowie, w październiku, wiązał się z przygotowaniami do konkursu na okno witrażowe do Katedry. Nadal malował olejno. Prowadził bogatą korespondencję.
- 1893
Od lutego do października po raz drugi przebywał w Paryżu. Malował olejno konkursowy projekt witraża "Śluby Jana Kazimierza" i "Polonia". Interesował się teatrem operowym. Powstały wówczas scena dramatyczna "Królowa Korony Polskiej" i pierwsza wersja "Warszawianki".
- 1894
Od marca trzeci raz pracował w Paryżu. Malował olejno pejzaże miasta, lecz coraz bardziej skłaniał się ku technice pastelu, w której wykonywał portrety, akty, studia wnętrz. Rozpoczął pracę nad dramatem "Meleager".
We wrześniu wrócił do Krakowa. Pożegnał technikę olejną trzema pejzażami jesiennego Krakowa, powstały widoki: "Z Zacisza na Teatr Miejski i Barbakan" oraz "Planty z widokiem na Wawel".
- 1895
Otrzymał pierwsze poważne zamówienie polichromii do prezbiterium kościoła konwentu ojców Franciszkanów w Krakowie.
Zajmował się projektem renowacji średniowiecznych witraży ocalałych po pożarze zakonnego kościoła ojców Dominikanów w Krakowie.
Wraz z owdowiałą ciotką Stankiewiczową zamieszkał w kamienicy Grabowskich przy ul. Poselskiej, w mieszkaniu z widokiem na kopułę kościoła św. św. Piotra i Pawła.
Urodziła się pierworodna córka artysty, Helena - Helenka (zm. 1971).
- 1896
Projektował i realizował polichromię ścienną w kościele oo. Franciszkanów.
Rozpoczął pracę dokumentacyjną przy polichromii wnętrz w kościele św. Krzyża w Krakowie.
Wykonał ilustracje do I pieśni "Iliady" Homera.
Robił dokumentację wnętrz wawelskich.
- 1897
Kontynuował prace w kościele św. Krzyża wykonując przerysy dawnej polichromii kościoła w skali 1:1.
Otrzymał kolejne zamówienie tym razem na witraże do ośmiu okien kościoła oo. Franciszkanów. Zaprojektował: "Bóg Ojciec - Stań się", "Cztery żywioły", "Błogosławioną Salomeę" oraz "Stygmatyzację św. Franciszka", za który otrzymał nagrodę na wystawie sztuki religijnej w Krakowie.
Został współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", z którym wystawiał swoje prace.
Rozpoczął pisanie dramatu "Protesilas i Laodamia", skończył "Meleagra" i "Legendę I".
Zaczął współpracę z dwutygodnikiem "Życie".
- 1898/1899
W lutym uczestniczył w wystawie konkursowej warszawskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych . Był to jego jedyny pobyt w Warszawie.
We współpracy ze Stanisławem Przybyszewskim został kierownikiem artystycznym dwutygodnika "Życie".
Nakładem autora ukazały się dramaty: "Meleager", "Lelewel", "Protesilas i Laodamia", "Klątwa".
W Teatrze Miejskim inscenizował "Apoteozę ku czci Adama Mickiewicza".
Uczestniczył w życiu artystycznej bohemy Krakowa, malując pastelowe portrety ludzi z tego środowiska.
Dyrektor Tadeusz Pawlikowski wystawił w Teatrze Miejskim "Warszawiankę" w reżyserii Ludwika Solskiego.
Projekt plakatu do poematu M. Maeterlincka "Wnętrze".
Wynajął pracownię nieopodal kościoła Mariackiego. Malował widoki miasta.
Urodziło się drugie dziecko artysty, Mieczysław - Mietek (zm. 1921).
- 1900
Rozpoczął pracę nad projektami witraży wawelskich.
Wydał rapsody: "Kazimierz Wielki" i "Bolesław Śmiały".
Ożenił się z matką swoich dzieci, Teodorą Teofilą Pytko, 18 września 1900.
- 1901
Zamieszkał wraz z rodziną przy ul. Krowoderskiej 157, gdzie urządził swą "szafirową pracownię".
Napisał dramat "Wesele" (prapremiera w Krakowie 16 marca), "Noc listopadową", "Legendę II".
Dokonał inscenizacji "Dziadów" Adama Mickiewicza (premiera w Krakowie 31 października).
Urodziło się ostatnie dziecko artysty, Stanisław - Staś (zm. 1967).
- 1902
Praca nad dramatami: "Wyzwolenie", "Bolesław Śmiały".
Rozpoczął pracę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych jako docent na Wydziale Sztuki Dekoracyjnej i Religijnej.
W sierpniu, jedyny raz, był na wycieczce w Tatrach.
Uczestniczył, wraz z grupą "Sztuka", w 15. wystawie "Secesji" wiedeńskiej.
Powstał pierwszy "Widok na Kopiec" - fluoroforta.
- 1903
Prapremiera "Wyzwolenia" 28 lutego 1903.
Udział, wraz z grupą "Sztuka", projektów witraży wawelskich w IV wystawie warszawskiej "Zachęty", potem w Wilnie (w kwietniu).
Praca nad dramatami "Achilleis" i "Akropolis".
W kwietniu w Krakowie, prapremiera dramatu "Protesilas i Laodamia" z Heleną Modrzejewską w roli głównej.
W maju prapremiera dramatu "Bolesław Śmiały" oraz pierwsze i jedyne jego wydanie.
W czerwcu-lipcu wyjazd do Rymanowa Zdroju dla podreperowania zdrowia.
W Rymanowie powstały wiersze: "Gdy przyjdzie mi ten świat porzucić" i "Niech nikt nad grobem mi nie płacze".
We Lwowie wyszło dwujęzyczne wydanie "Iliady" Homera z ilustracjami Wyspiańskiego.
Wyprawa do Wenecji we wrześniu.
Pogorszenie się stanu zdrowia artysty.
- 1904
Wznowienie prac przy witrażu "Bóg Ojciec" dla Franciszkanów.
W marcu - jedyne autorskie wydanie "Akropolis".
W maju artysta rozpoczął pisanie "Raptularzy".
Wydanie "Legendy".
9 czerwca Konik Zwierzyniecki - Lajkonik harcował (po dzień dzisiejszy) w stroju zaprojektowanym przez Stanisława Wyspiańskiego.
Obrazy artysty z wystawą "Sztuki" na Wystawie Powszechnej w Düsseldorfie.
W lipcu artysta wyjechał na kurację do Bad Hall w Austrii, wracając zwiedził Wiedeń.
Praca nad "Skałką".
Projekty urządzenia "Świetlicy Bolesławowskiej" na wystawę jubileuszową TPSP (Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych) w Krakowie w siedzibie Towarzystwa - Pałacu Sztuki.
Projekty urządzenia wnętrz Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie.
Powstała dokumentacja kostiumów do dramatu "Bolesław Śmiały" - lalki bolesławowskie.
Poczęto osadzać witraż "Stań się" w kościele Franciszkanów.
Projekty wnętrz mieszkania Żeleńskich.
W listopadzie powstał projekt witraża "Apollo" dla Domu Lekarskiego.
Rozpoczęcie prac nad koncepcją odnowy zabudowy wzgórza wawelskiego - Wawel-Akropolis.
W grudniu powstały pierwsze z kilkunastu widoków Kopca Kościuszki.
Praca nad "Studium o 'Hamlecie".
- 1905
Udział prac artysty w wystawie drukarskiej urządzonej staraniem Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana.
Wystawa indywidualna artysty w pałacu Sztuki w Krakowie.
Wydanie "Studium o 'Hamlecie".
Praca nad "Powrotem Odysa".
Od stycznia do lutego praca nad cyklem widoków Kopca, zwanym też "Kroniką kilku dni".
Ubieganie się o dyrekcję teatru krakowskiego.
Spotkania z Józefem Piłsudskim, Żeromskim, Reymontem.
Dalsze prace przy koncepcji Wawel-Akropolis z architektem Ekielskim.
Od marca do kwietnia uczestniczył wraz z grupą "Sztuka" w 23. wystawie "Secesji" w Wiedniu.
Korespondował z krytykiem literackim Stanisławem Lackiem.
Wysłał swe obrazy na wystawy do Monachium i do Drezna.
Realizacja witraża z Apollem do Domu Lekarskiego.
Został radnym miejskim.
Pogorszenie się stanu zdrowia artysty i wyjazd na kolejną kurację do Bad Hall.
Praca nad "Skałką".
Przekład "Cyda" Corneilla.
Powstały wiersze: "Pociecho moja ty książeczko" i "O kocham Kraków".
- 1906
Pogorszył się stan zdrowia artysty.
Dokonał tłumaczenia piątego aktu "Zairy" Woltera.
Otrzymał nagrodę im. Probusa Barczewskiego z Akademii Umiejętności w wysokości 2 250 koron za cykl pejzażowy z Kopcem Kościuszki.
Druk w piśmie "Chimera" Hymnu "Veni Creator" napisanego w 1905.
We wrześniu artysta przeniósł się z rodziną do nowo kupionego domu wraz z gospodarstwem rolnym we wsi Węgrzce pod Krakowem.
Druk "Skałki".
Józef Kotarbiński ogłosił studium o Wyspiańskim tłumaczone dla Revue Slave przez E. L. Wagnera.
- 1907
W Wielkopolsce represje władz pruskich wobec dramaturgii Wyspiańskiego.
Druk "Powrotu Odysa".
Prace artysty na wystawie TPSP w Krakowie.
Powstał rękopis scen dramatu "Zygmunt August", "Zgon Barbary Radziwiłłówny".
Artysta nieustannie pracował mimo stale pogarszającego się stanu zdrowia.
Druk "Sędziów".
Dramaty artysty grane we wszystkich zaborach, w Wilnie, Sosnowcu - "Wesele", w Warszawie - "Bolesław Śmiały".
Ostatnie wizyty w Węgrzcach: Mehoffer, Reymont, Staff.
Rękami ciotki Stankiewiczowej artysta dokonał ostatniej selekcji swych prac.
Przewieziony do lecznicy w Krakowie przy ul. Siemiradzkiego.
Zmarł 28 listopada 1907 roku.
2 grudnia odbył się uroczysty pogrzeb na koszt miasta, artysta został pochowany w krypcie zasłużonych w kościele na Skałce.
Autor: Marta Romanowska.
Fragment większego opracowania: "Stanisław Wyspiański 1869-1907", 2001.